“…Những người nói “thích làm TS thì tự bỏ tiền ra mà làm” là chưa thấy điều này: làm tiến sĩ phải hiểu cũng là một công việc, được người ta thuê làm thì mới làm, chứ nghiên cứu sinh trên thế giới ít ai tự bỏ tiền túi ra làm…”
Tôi thấy có rất nhiều bình luận xung quanh dự án 12 nghìn tỷ VND để đào tạo 9 nghìn tiến sĩ, người khen kẻ chê, nhưng hầu hết đều bỏ qua một số yếu tố quan trọng liên quan.
1. Thứ nhất là chất lượng muốn có ở mức nào? Mức VN (tương tự như mức trung bình của 23 nghìn (?) TS hiện tại) hay mức quốc tế? Mức VN thì lấy ông Nhạ bộ trưởng làm tiêu biểu, tiến sĩ, và sau khi lên làm bộ trưởng thì tự phong mình thành giáo sư, nhưng hỏi người trong ngành không ai nói được ông ta là chuyên gia lĩnh vực gì có đóng góp gì cho khoa học. Tiến sĩ như thế, ắt hẳn không cần đến “88 con bò cho 1 tiến sĩ”, mà có khi mỗi con bò cũng thành một TS. Sự lo lắng của dân rất là có lý.
2. Nếu muốn chất lượng quốc tế, thì giá thành cũng quốc tế, tiền nào của đấy. Mà so với quốc tế thì 1,3 tỷ là quá rẻ, ở Mỹ 5 năm làm tiến sĩ nhẹ ra tổng chi phí cũng là 300 nghìn USD, gấp 5 lần thế. Phần lớn các thứ có chất lượng quốc tế ở VN đều có giá bán cao hơn thế giới, từ nhà cửa, xe cộ, thì không có cớ gì đòi tiến sĩ phải rẻ.
3. Tiến sĩ “quốc tế” thì cũng cần điều kiện làm việc và lương bổng “quốc tế”, không thì sớm muộn sẽ “Việt Nam hóa”, tức là trình độ càng ngày càng cùn đi về mức trung bình của VN. Đây là điều mà chẳng có dự án nào nói đến, là điều đang làm phung phí tài nguyên chất xám của Việt Nam: do điều kiện đầu tư quá tồi nên phần lớn các nhà khoa học ở Việt Nam ít phát huy được khả năng của mình. Cần tạo điều kiện làm việc và lương bổng cho họ tốt hơn. Điều đó quan trọng hơn là đi dán thật nhiều mác GS, TS.
4. Có rất nhiều bạn trẻ đang bị ép làm TS ở VN cho đủ số lượng dù bản thân không có nhu cầu. Vì sao không? Bởi vì có theo nghiên cứu đâu, nghiên cứu thì chết đói mà cũng chỉ ở mức “phát minh lại ra cái bánh xe” được thôi, theo làm gì. Để dạy học thì cái bằng TS cũng chẳng làm cho việc dạy tốt lên. Thực ra để dạy đại học cho tốt ở những môn cơ bản không chuyên sâu không quá hiện đại (và hầu hết các môn ở bậc đại học là thế), thà là thạc sĩ tử tế còn hơn là tiến sĩ ú ớ. Giảng viên đại học và giáo viên phổ thông rất cần cập nhật, mở rộng bổ sung kiến thức thường xuyên, nhưng không có nghĩa là phải ép cho thành TS, giả vờ nghiên cứu vớ vẩn gì đó.
5. Bản thân quá trình làm tiến sĩ là “học” hay là “làm”? Tức là bản thân quá trình đó là một công việc được tính là có đóng góp cho xã hội, hay là “ăn bám”? Theo cách tiếp cận hiện đại ở các nước tiên tiến thì “làm tiến sĩ” cũng là làm việc, theo nghĩa công việc có được trả lương, có hợp đồng lao động hẳn hoi. Ở một số nơi thì việc làm đó phải hiểu là việc assistant cho giáo sư, phụ giúp về nghiên cứu / giảng dạy, và lương có thể bị trừ bớt đi khoản gọi là học phí nhưng có trừ thì vẫn còn đủ sống. Điểm cơ bản ở đây là không ai “mất không” tiền cho ai cả, đây là “tôi thuê anh làm” thôi. Những người nói “thích làm TS thì tự bỏ tiền ra mà làm” là chưa thấy điều này: làm tiến sĩ phải hiểu cũng là một công việc, được người ta thuê làm thì mới làm, chứ nghiên cứu sinh trên thế giới ít ai tự bỏ tiền túi ra làm.
6. Cũng chính vì lý do trên, mà cơ hội làm TS cho các bạn VN ở nước ngoài rất nhiều: có rất nhiều nơi muốn “thuê” các bạn làm TS, miễn là các bạn chứng tỏ được mình có đủ khả năng. Bản thân tôi cũng đã giúp cho hàng chục bạn được “tuyển việc” làm TS ở nước ngoài như vậy.
7. Vậy cần hiểu là tiền bỏ ra đào tạo TS là tiền thuê người trẻ làm tiến sĩ, chứ chẳng phải là đầu tư vào rồi bắt họ phải trả ơn về sau, như thế sẽ sòng phẳng hơn. Cứ cho là 1,3 tỷ cho 4 năm một người, tức 300 triệu một năm. Nghe có vẻ “to tát” nhưng thực ra đâu có nhiều quá, vì sau khi trừ các chi phí khác thì tiền cho (Nghiên Cứu Sinh) NCS may ra được trung bình 10 triệu / tháng. 10 triệu có nhiều không đối với các thạc sĩ? Có nhiều ngành hiện tại mà thạc sĩ có thể có lương cao hơn 10 triệu rồi. Điều bất hợp lý hơn là khi mà sau khi có bằng tiến sĩ (cỡ quốc tế, ở trường tử tế ở nước ngoài) về VN thì lại “được” cho mức lương 3-5 triệu ở đại học, dưới cả osin. Ở mức đó thì nghiên cứu cái gì, làm tiến sĩ để mà làm gì.
8. Có người nói “sao không ra ngoài mà làm, bám đại học của nhà nước làm cái gì”. Đúng vậy, nhưng chương trình đào tạo này là do nhu cầu của các đại học của Việt Nam đang quá thiếu TS, cả về số lượng và chất lượng. Để làm ngoài thì cần gì cái bằng TS, miễn sao làm việc hiệu quả ra sản phẩm tốt là được. Chứ mức thu nhập 5 triệu, tôi cũng có thể trả được (thậm chí chẳng cần bằng đại học, miễn sao thật thà và nhanh nhẹn) làm cho một dự án của tôi ở VN, cần gì giỏi giang đặc biệt, cần gì TS! Tóm lại, cần làm gì?
– Đào tạo thêm TS là cần thiết, và muốn đào tạo tất nhiên phải bỏ tiền ra. Nhưng không cần tạo một đống “tiến sĩ ép”. Thay vào đó cần khuyến khích các chương trình cập nhật kiến thức cho giáo viên / giảng viên không vì mục đích dán mác tiến sĩ.
– Chuần chất lượng quốc tế là cần thiết. 1,3 tỷ VND cho môt dự án làm TS chất lượng quốc tế thì là ít chứ chẳng phải nhiều. Nhưng chất lượng đào tạo phải đi đôi với điệu kiện làm việc và thu nhập, không thì chỉ là đầu voi đuôi chuột.
– Hãy coi hơp đồng làm TS là hợp đồng làm việc đối với NCS, bản thân các kết quả nghiên cứu giảng dạy của NCS trong quá trình làm TS là xứng đáng với tiền mà trường hay nhà nước bỏ ra cho NCS rồi, chứ đừng biến NCS thành nô lệ.
Nguyễn Tiến Dzũng
